HORASAN'IN YILDIZI: ÖMER HAYYAM

Görsel: Ömer Hayyam'ın mezarı, Nişabur, İran.

Hazırlayan: Osman Kürşat SERTTÜRK

Ömer Hayy¢m, Batı'da Doğu'nun en fazla hayranlık duyulan şairi ve ¢limlerinden biridir. İbn S®n¢ ekolüne mensup bir ¢lim-filozof olan Ömer Hayy¢m 1048 yılında, Selçukluların İran'ın Horasan bölgesinde hüküm sürdüğü dönemde Nişabur kentinde doğdu. İbni Sina'yı manevi hocası olarak kabul eden Ömer Hayyam'ın, çocukluğu ve gençliği Nişabur'da, İbni Sina'yı ve Ebu Reyhan Biruni'yi okumak ve araştırmakla geçmiştir.

Ömer Hayyam, bir çadırcının oğluydu; Bu yüzden acem dilinde çadırcı anlamına gelen soyadını babasının mesleğinden almıştır. İbn-i Sina'dan sonra Doğu'nun yetiştirdiği en büyük bilgin olarak kabul edilen Ömer Hayyam'ı bazı tarihçiler İbni Sina'nın halefi, doğa felsefesi, matematik, mantık ve metafiziğin benzersiz üstadı şeklinde tanımlamışlardır.

Günümüzde kullanılan Miladi ve Hicri Takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi'ni hazırlayan Ömer Hayyam'dır. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken, bugün kullandığımız "Gregoryen Takvimi" 3330 yılda bir gün hata vermektedir. Okullarda "Pascal Üçgeni' Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla olarak öğretimde de, bir matematik kavramı olarak aslında Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Binom açılımını ve bu açılımdaki katsayıları da bulan ilk kişi yine Ömer Hayyam'dır. Matematikte herkesin bildiği 'X" ifadesinin kullanılması onun çalışmaları sayesinde olmuştur; Üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı bir eserinde, bugünkü X 'in temelini atmıştır.

Ömer Hayyam'ın birçok bilimsel çalışması vardır; İşlemler sırasında irrasyonel sayıların da rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini ilk defa o kanıtlamıştır. Öklid dışı geometrilerin kurulmasına öncülük eden Ömer Hayyam'ın bilhassa Sayılar Kuramı, Öklid'in Beşinci Postülatı ve Cebir alanındaki çalışmaları Batı dünyasında büyük ilgi görmüştür.

Gelmiş geçmiş en büyük matematikçilerden biri olarak değerlendirilen Ömer Hayyam, dönemin ilim merkezleri Belh, Buhara ve Merv gibi bilim merkezlerini gezmiş, daha sonra önce Semarkand'a, sonra da Selçuklu Sultanı Celaleddin Melik Şah'ın daveti üzerine İsfahan'a yerleşmiştir. Onun İsfahan'da başına geçtiği rasathane,
'ilk modern rasathane' olarak kabul edilir.

Zamanının hükümdarlarından, özellikle Selçuklu Sultanı Melikşah ve Karahanlı Şemsülmülk'ten büyük yakınlık görmüş, saraylarına ve meclislerine sık sık konuk olmuştur. Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri olan, Siy¢setn¢me adlı kitabıyla tanınan devlet adamı ve siyaset bilimcisi Nizamülmülk, bilgisine çok güvendiği için devlet yönetimi konusunda Hayyam'dan yardım talep etse de o, saray entrikalarından hayatının sonuna kadar uzak kalmayı yeğlediği için bu teklifi geri çevirmiştir.

İslam dünyasının en büyük şairlerinden biri olarak anılmasına nedeni yazdığı rubailerdir; Ömer Hayyam, İran ve Doğu Edebiyatı'nda rubai türünün kurucusudur.
Hayyam kendisinden sonra gelen pek çok şairi etkilemiş, rubai alanında tek örnek olarak benimsenmiştir.

On sekiz yıl İsfahan'da çalışan Ömer Hayyam, 'zamanını aşmış filozof' tanımına fazlasıyla uymaktadır.
Felsefeyi doğrudan Yunanca'dan öğrenen Hayyam, Melik Şah'ın ölümünden sonra tahta geçen Selçuklu sultanı Sencer ile yıldızı barışmayınca doğum yeri olan Nişabur'a geri döner ve 83 yıllık üretken ömrünün sonunda,1131yılında, hayata doğduğu şehirde gözlerini yumar. Hayyam ömür boyu evlenmedi ve çocuk sahibi olmadı.

Öldüğünde daha önce kehanetini yaptığı noktada, Mahruk Türbesi yanında toprağa verilmiştir. Hayyam'ın bir şiirinde ifade ettiği gibi mezarı "etrafında çiçekler ve goncalar"bulunan, yeşil bir bahçede yer almaktadır.

Hayyam, bir matematikçi, astrolog ve aynı zamanda şairdi; 18 metre yüksekliğindeki mezarın mimari formu da buna göre tasarlanmış, biçim ve dış mekan süslemesinde onun şiirlerinden, matematik ve astronomi
alimliğinden ilham alınmıştır; Örneğin
anıtsal mezarın her taşıyıcı elemanından iki kenar özel bir matematik modeline göre konkav bir şekilde yükselir ve daha yukarıda diğer kenarlarla buluşup karşı kenardan aşağı inerler. Tüm konkav kenarlar, burcun kubbesindeki dikey eksende buluşurlar. Oradaki karmaşık yüzey ise Hayyam matematiğinin formülüne göre düzenlenmiştir. Tepede bu kenarların buluşmasından bir yıldız oluşur, ki bu da onun astrolog yanını yansıtır.

1970'te ayın üzerindeki bir kratere, 1980'de yeni bulunan bir kuyruklu yıldıza Ömer Hayyam'ın adı verilmiştir.

Belçikalı bilim insanı George Sarton (1884’“1956) onu Ortaçağ'ın en önemli matematikçiler arasında sayarak şöyle yazar: "Hayyam ilk kez birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri bilimsel yöntemlerle düzenli araştıran ve bu denklemleri sınıflandıran ve üçüncü derece denklemlerin tüm çözüm şekillerini araştıran, o denklemlerin geometrik çözümüne ulaşan kimsedir. Onun, bu araştırmaları temel alarak cebir üzerine kaleme aldığı risalesi, düzgün bilimsel düşüncenin bir tanımlayıcıdır. Bu risale Ortaçağ'da bu alanda yazılan en önemli eserdir."

Aykut Hoca 2020-08-15 20:02:03 anında paylaştı.