GÖKTÜRKLER

Göktürkler kimdir? Göktürk Kağanlığı ne zaman,nerede kurulmuştur? Göktürk devletini kim kurmuştur? Tonyukuk,Bilge Kağan, İlteriş Kağan kimdir? Orhun yazıtlarını kim yaptırdı?Önemli Göktürk kağanları kimdir? Göktürklerin kültürü, Göktürklerin inancı nedir?

Göktürkler veya Kök Türkler: Ortaçağ'da Orta Asya'da göçebe bir Türk halkları konfederasyonuydu. Bumin Kağan'ın önderliğindeki Göktürkler, geleceğin coğrafi konumunu, kültürünü, hakim inançlarını ve geleceğini şekillendirecek birçok göçebe hanedanlıklarından biri olan Göktürk Kağanlığı'nı kurdular.

Orta Asya'daki Türk kavimleri arasında en bilineni Göktürklerdir. Özellikle Büyük Hun İmparatorluğu dönemindeki göçebe hayatın etkisiyle Türk kültürünü geliştiremeyen Türk ulusları Göktürklerle yerleşik hayata geçmiş ve Orta Asya'daki Türk medeniyeti ve kültürünü temellerini atmışlardır. Göktürkler hakkında bilinen en önemli bilgi kendi milletleri olan Türk kimliğini devlet adından kullanan ilk Türk devleti olarak karşımıza çıkar. Şunu da belirtmemiz gerekirse esasen bu kavim kendini Göktürkler olarak tanımlamazdı. Daha çok Türk devleti olarak anılan bu devlet Orhun Kitabeleri'nde belirtilen Ökük ve Türük ibaresinden türetilerek "Göktürk" halini almıştır.

Göktürkler, Hun İmparatorluklarının yıkılmasıyla Asya steplerine yayılan Hun topluluklarından biri olan Aşina kabilesine dayanır. 6. YY'da bugünki Moğolistanın Kuzey Batısı konumunda bulunan Altay eteklerinde, bölgede büyük bir imparatorluk haline gelen Juan-Juan İmparatorluğuna bağlı yaşayan Aşina kabilesi, İmparatorluğun Demir ve Dökme Çelik işçiliğini yapmaktaydı. Aşina kabilesi, Aynı zamanda kendi içerisinde de siyasi olarak teşkilatlanmakta olan bir topluluktu.

Başkentleri Orta Asya´da Karakurum yakınında Ötüken kentiydi. Devlet başkanlarına «kağan», hakan soyundan olanlara «tigin» derlerdi. Devletin kuruluşunda kağan, Bumin´di. Ülkenin doğu kesimini yönetiyordu. Batı kesiminde ise kardeşi İstemi Kağan vardı, ama geleneğe göre o, doğu kağanına bağlıydı.

İnanç ve kuruluş mitolojisi:
Yazıyı taşıyan en eski belge Kızıl şehrinde bulunuyor.Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Göktanrı (Tanrı veya Tengri) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanır ve bu doğrultuda hareket ederlerdi. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardır. Gök rengi, yani mavi kutsaldı. Yine ibadetler göğe en yakın yerlerde, yükseklerde yapılırdı. Bugün halen Anadolu'daki Türkmenler, belli kutlamalar için yüksek dağlara, tepelere çıkmaktadırlar.

Göktürklerde hükümdar soyunun adı yazılı Çin kaynaklarına ve Türk sözlü geleneğine göre Asen (Asena, Zena) dir. Bu kaynaklarda Göktürk Kağanlığı'nı kuran bu ailesi kendi tanımlamada dişi bir kurdun soyundan geldiği anlatılmaktadır.

Kültür:
Göktürkler dönemi, Türklerin bozkır göçebe uygarlığından yerleşik tarım uygarlığına geçiş dönemidir. Bu dönemde hayvancılığın yanı sıra tarım da yapılmış, etrafı duvarlarla çevrili kentler meydana getirilmiştir.

Kaya resimlerinden anlaşıldığına göre Göktürkler deri veya keçe çizme ve uzun kaftan giyerlerdi. Savaşırken başlarına tulga geçirir, uzun ve eğri kılıçlar kullanırlardı.

Göktürklerin, Türk dilinin özelliklerine uygun bir yazıları vardı. 38 harften oluşan Göktürk alfabesinde satırlar sağdan sola yazılırdı. Bu alfabe ile yazılmış olan Orhon ve Yenisey yazıtları Türk dilinin VII. yüzyılda gelişmiş bir kültür dili olduğunu gösterir.

Sanat ve edebiyat:
Orta Asya'da yapılan araştırma ve kazılarda GökTürkçe yazılı eserler bulunmuştur. Para, taş ve ağaç üzerine yazılan metinlerden, para ve taşlar üzerine yazılanlar günümüze kadar gelmiştir.İlk Türk abidelerinde yazılara altıncı yüzyılda rastlanmıştır. Bunlar kısa metinlerdir. Elde kalan Bengü Anıtları, Orhun Yazıtları veya 'Türük Bengü Taşları' da denen üç büyük yazıttır. Taşların üzeri oyulmak suretiyle yazılmıştır. Bu yazıtlar; Göktürk Kağan'ı Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Bilge Tonyukuk adlarına yazılıp, dikilmiştir. Yazıtlar kireç taşına yontularak yazıldığından zaman ve açık havanın tahribatına maruz kalıp, bozulmuştur. Bu yüzden bazı satırları ve birçok kelimeleri okunamaz durumdadır. Kül Tigin kitabesi, içlerinde en az tahribata uğrayanıdır

Göktürk Kağanlığı:
Göktürk Kağanlığı (552’“581), 6. yüzyılın ortasında, Asya'nın doğusunda Çin devletinin, batısında Sasani-İran devletinin sınırladığı İç Asya bozkırlarında, doğuda Avarlar, batıda Eftalit/Ak Hunlar ile yapılan mücadeleler sonucunda ortaya çıktı. İlk Kağanları doğu kanadını yöneten Bumin Kağan, batı kanadını yöneten kardeşi İstemi Yabgu'dur. Bu Orhun yazıtlarında şöyle anlatılmaktadır:

"Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kişi oglı kılınmis. Kişi oglında üze eçüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmis. olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis, iti birmis Tört bulung kop yagı ermis. Sü sülepen tört bulungdaki budunug kop almis. Kop baz kılmı. Baslıgıg yükündürmis tizligig sökürmis. İlgerü kadirkan yiska tegi kirü temir kapigka tegi kondurmus."

"Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tabi kılmış, başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda demir kapıya kadar kondurmuş."'' (Kültigin yazıtı,Doğu yüzü)

Kuruluş ve Yükseliş:

Hun İmparatorluğunun, Göktürk Kağanlığı adı ile yeniden ortaya çıkması, bir taraftan Güney ve Kuzey Türklerinin yeniden aynı Devlet çatısı altında toplanmasını sağlarken, diğer taraftan Göktürklerin baskısıyla da olsa, Kuzey Türklerinde de hareketlenmeye yol açmış ve Avrupa Hun İmparatorluğunun da 100 yıl sonra yeniden canlanmasını, Avrupa Hun topraklarının önemli bir kısmında Avar Kağanlığının ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Bilge Kağan'ın en büyük hedefi Türkleri yerleşik hayat geçirmekti.Bilge Kağan döneminde Göktürk Devleti'nin sınırları Çin'in Şan-Tung ovasından, İç Asya'da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı havalisi ve Batı Demir Kapı'ya (Ceyhun Irmağı'nın yakınında Semerkand-Belh yolu üzerinde) kadar ulaştı. Tonyukuk, Bilge Kağan'a vezirlik yapmanın yanı sıra, ona kızını vererek kayınpederi de oldu.

Önce veziri Tonyukuk'u sonra kardeşi Kül Tegin'i kaybeden Bilge Kağan'ı, Çinlilerle işbirliği yapan bakanı Buyrak Cor (Buyrukçur) zehirledi. Yatağında hasta yatarken, kendisini zehirleten bakan ve yardımcısını öldürten Bilge Kağan, 734'de öldü.

Bumin öldüğünde yerine oğullarından biri değil, İstemi Kağan geçti. Göktürkler, saltanatı Avarların elinden alarak devletlerini kurmuşlardı. Bu iki kağan ve onların oğulları zamanında Göktürkler, doğuda Kingan Dağları´ndan batıda Demirkapı´ya kadar bütün Orta Asya´ya egemen oldular. İran Sasani hükümdarı Hüsrev Nuşirevan ile anlaşarak Çin ipek ticaret yollarım ellerine geçirdiler. Türk egemenliğinin batıda yayılmasında ve Batı Türkistan Türkmenleşmesinde önemli rol oynadılar.Türklerin İpek Yolu nedeniyle komşuları ile olan ilişkileri, kültürel yaşamlarını da etkiledi. İpek yolu üzerinde bulunan devletlerle siyasi ve ekonomik ilişkiler gelişti. Bu durum olumlu ve olumsuz sonuçlar doğurdu. İpek Yolu hakimiyetini ele geçirme mücadelesi savaşların yaşanmasına yol açtı.

VII. yüzyılın ilk çeyreğinde bir durgunluk geçiren Göktürkler, Kutluğ İlteriş Kağan zamanında yeniden canlılık gösterdiler. Ama bu sırada doğudaki Çin tehlikesine, batıdan gelen ve Sasani egemenliğine son veren bir de Arap tehlikesi eklendi.VIII. yüzyılın başlarında, 706´da Kapağan Kağan komuta ettiği Türk ordusu Çinlileri yenerek Türk devletinin durumunu düzeltirken, batıda Kültigin Kağan ordusuyla Buhara yakınlarına kadar ilerledi (707). Böylece Türkler batıda Araplarla karşı karşıya" geldiler.

Yıkılış ve esaret:

Mukan döneminde Çin'in iç karışıklarla boğuşması ve Doğu/Batı olarak bölünmesi Göktürklerin işini kolaylaştırır. Mukan döneminde, Göktürk İmparatorluğu bölgedeki hakimiyet alanları genişleyerek Bozkır İmparatorluğu haline gelmiştir.İç karışıklıklar nedeniyle güçsüz kalan Çin İmparatorluğu, Göktürklerin desteğini almak ve yağmalarından korunmak için Mukan Han'a bolca armağan ve elçi göndermişti.

Mukan, İstemi ve Tapo isimli hükümdarların yönetimi altında güçlenen Birinci Göktürk devleti, İşbara Kağan döneminde 582 yılında ikiye ayrılmış ve zamanla zayıflayarak Çin egemenliğine girmiştir. Tapo Kağan Mani dinini ve bu dinin temsilcilerini koruma altına aldı, Hatta bir Mani dini tapınağı yaptırdı. Bu durum, Köktürk kültürel birliğinin bozulmasına yol açmıştır.İstemi Yabgu, Tardu (Tardu zamanında bölünme) gerçekleşmiş Göktürkler Doğu-Batı olarak ayrılmıştır.

Esaretin nedenleri:
Birliği bozulan Göktürk Devleti'nin 630 yılında Çin esaretine girmesi, Göktürkler için oldukça ağır bir deneyim olmuştu. Nitekim İkinci Göktürk devleti zamanında yazılan Orhun yazıtlarında bu husus özellikle vurgulanmış; bu yazıtlara göre Türklerin Çin esaretine girmesi üç sebebe bağlanmıştır:

-Çin entrikaları,
-Hükümdarların başarısız idaresi,
-Türk milletinin hükümdarlarına itaatsizliği.

2. Köktürk (Göktürk) Devleti:
Çin egemenliğinde yaşamak istemeyen Türkler, her fırsatta isyan ettiler.(Kürşad'ın 40 çeri hikayesi bundan çıkmıştır.) Bağımsızlığa alışkın olan Türkler, sonunda Kutluk adındaki bir kahraman önderliğinde bağımsızlıklarını kazandılar (682). Kutluk Kağan Ötüken'i devletine merkez yaptı. Bu devlet ikinci Köktürk Devleti olarak bilindiği gibi kurucusunun adından dolayı Kutluk Devleti olarak da adlandırılmaktadır. Kutluk Kağan, Çinlilere karşı başarılar kazanarak devletin toprakarını genişletti. Onun en önemli yardımcısı, değerli devlet adamı vezir Tonyukuk idi. Kutluk Devleti'nin en parlak dönemi Bilge Kağan zamanıdır.

Bilge Kağan, devlet başkanı, kardeşi Kül Tigin ise ordu komutanı idi. Tecrübeli devlet adamı Tonyukuk, Bilge Kağan döneminde de vezirlik görevine devam etti. Tonyukuk ve Kül Tigin'in ölümünden sonra Bilge Kağan devleti tek başına yönetti. Onun ölümünden sonra (734) devlet zayıfladı. Uygur, Basmil ve Karluklar ayaklanarak İkinci Köktürk Devleti'ne son verdiler.
Orhun yazıtları:
Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları olarak bilinen Türklerin bilinen ilk alfabesi Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılan yapıtlardır. Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını Yolluğ Tigin yazmıştır. Yolluğ Tigin aynı zamanda Bilge Kağan'ın yeğenidir. Yazıtlarda bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması temennisi ile "Bengü Taşlar" denmiştir. Yazıtlar, 1889 yılında Moğolistan'da Orhun Vadisi'nde bulunmuşlardır. Bu yazıtlar II. Göktürk Kağanlığı'na aittir. Yazılış tarihleri MS. 8. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Yazıtlardan Kül Tigin Yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan Yazıtı 735 yılında yazılmışlardır.

Bumin Kağan anlatıyor:
Ben, Bumin Kağan! Kök Türk Devleti'nin kurucusuyum.Biz Kök Türkler, Avar egemenliğinde onlara silah yaparak varlığımızı sürdürüyorduk.Gün geldi Avar hakanı ülke içinde isyanlarla karşılaştı. Töleslerin isyanını bastıramayan Avar hakanı benden yardım istedi. Emrimdeki kuvvetlerle Töleslerin isyanını bastırdım. Bu başarı ile ne kadar güçlü olduğumun farkına vardım. Ona denk olduğumu düşünerek Avar hakanının huzuruna çıktım ve kızıyla evlenmek istedim.

Avar hakanı bana: "Siz bizim kölelerimiz, demircilerimizsiniz. Böyle bir talepte bulunmaya nasıl cesaret edersiniz?" sözleriyle karşılık verdi. Bunun üzerine Avar kağanına karşı Çin imparatoru ile işbirliğine karar verdim. Çin sarayından bir prensesiyle evlendim. Bu iş birliği Çinlilerin de işine gelmekteydi. Bu olayların üzerinden bir yıl sonra 552'de Avar hakanını büyük bir hezimete uğrattım. Avar hakanı üzüntüsünden kendini öldürdü. Avar egemenliğindeki bütün kavimler ve ülkeler benim egemenliğime geçti ve Kök Türklere kağan oldum.
Bu mücadelemde kardeşim Istemi Yabgu'nun çok yararı oldu. Ülkenin Doğu kanadı benim, batı kanadı kardeşimin yönetimindeydi.

B Önemli Gök Türk Kağanları:
Bumin İl KağanKağanlık Yaptığı Yıllar: 551-552
Mùgān Kağan: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 553-572
Işbara ḲaÄ¡an: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 582-587
İltiriş ḲaÄ¡an: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 682-691
Bilge ḲaÄ¡an: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 716-734
ḲutluÄ¡ YabÄ¡u: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 741-742.

Batı Kağanları:
İstemi YabÄ¡u (bağımsız değil): YabÄ¡uluk Yaptığı Yıllar: 552-576
Tardu YabÄ¡u/ḲaÄ¡an: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 576-603
Işbara İltiriş ḲaÄ¡an: Kağanlık Yaptığı Yıllar: 634-638
Işbara ḲaÄ¡an:Kağanlık Yaptığı Yıllar: 651- 657

Bengü Yılmaz 2020-05-07 19:22:38 anında paylaştı.