Doğu Türkistan Kronoloji
Oğuz paylaştı.
M.Ö. 300 – M.S. 93: Doğu Türkistan’da Büyük Hun İmparatorluğu dönemi yaşandı.
522: Doğu Türkistan, Göktürk Devleti’nin hakimiyeti altına girdi.
744: Uygur Devleti kuruldu.
747–759: Uygur Devleti Moyençor’un hükümdarlığı altında parlak dönemlerinden birini yaşadı.
840: Karahanlılar Devleti hükümdarı Satuk Buğra Han İslamiyet’i seçti.
1205: Doğu Karahanlılar yıkıldı.
1212: Batı Karahanlılar yıkıldı.
1757: Çin, Doğu Türkistan’ı işgal etti.
1758: Çin, Tibet’i işgal etti.
1760: Mançu-Çin İmparatorluğu geri geldi.
1863: Çin istilasını geri püskürten Yakup Bey, iktidarı ele geçirerek merkezi bir idare kurdu ve Osmanlı İmparatorluğu’na tabi oldu. Sultan Abdülaziz Han namına tüm Doğu Türkistan’da camilerde hutbeler okutuldu ve sikkeler bastırıldı.
1876: Mehmet Yakup Han zehirlenerek öldü. Rusların desteklediği Mançu-Çin General Zho-Zhung Doğu Türkistan’a savaşsız sahip oldu.
1878: Bütün Doğu Türkistan toprakları tekrar Mançu-Çin yönetimine geçti.
18 Kasım 1884: Doğu Türkistan toprakları, Sincan adıyla Mançu İmparatorluğu’na dahil edildi.
1911: Milliyetçi Çinlilerin devrimi ile Çin’de 300 yıl süren Mançu Hanedanlığı çöktü. Bu sırada Doğu Türkistan’da Timur Halife liderliğinde Müslümanlar, Çin’e karşı bağımsızlık savaşı veriyorlardı.
1922: Doğu Türkistan için Çin Komünist Partisi’nce özerklik fikri ortaya atıldı.
1924: Timur Halife’nin ordusu dağıtıldı; kendisi de öldürüldü.
1931: Şubat ayında Doğu Türkistan’ın Kumul vilayetinde Hoca Niyaz Hacı ve Salih Dorga liderliğinde milli bir ayaklanma başladı. Tüm Doğu Türkistan’da hürriyet için başlayan genel seferberlik sonucunda Çinliler Doğu Türkistan’dan çıkarıldı.
1933: Ocak ayında Bügür ve Küçar’da Temür Bey; Şubat ayında Hoten’de Mehmet Emin Buğra Bey ve Sabit Damolla; Nisan ayında Kaşgar’da Osman Bey ve Altay’da Şerif Han Töre; Kasım ayında Tarabagatay vilayetinde Ma Hi-Ying isminde bir Çinli Müslüman öncülüğünde ayaklanmalar gerçekleştirildi.
12 Kasım 1933: Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kuruldu.
1934: Rus Hava Harekatı sonucu Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti son buldu.
18 Eylül 1936: İsa Yusuf Alptekin Çin Millet Meclisi üyeliğine seçildi.
1943: Çin Kuvvetleri Doğu Türkistan’a tekrar girdiler.
1944: Bağımsızlık hareketleri sonucu Sheng Shih-Ts’ai devrildi.
Eylül 1944: Milliyetçi Çin istilâsına karşı ilk kurşun Doğu Türkistan’ın Gulca şehrinde atıldı ve bunu diğerleri takip etti.
7 Kasım 1944: Gulca’da Ali Han Töre önderliğinde Doğu Türkistan Cumhuriyeti kuruldu.
1949: Yıl sonunda Rusya’nın baskısı ile Doğu Türkistan yönetimi feshedildi. Bölge Komünist Çin yönetimine geçti.
26 Eylül 1949: Doğu Türkistan’da resmen komünizm ilan edildi. Burhan Şehidi, Komünist Çin hükümetinin Doğu Türkistan valisi olarak atandı, daha sonra da 1955’e kadar hükümet başkanlığı görevini sürdürdü.
1955: Doğu Türkistan, Sincan Uygur Otonom Bölgesi adıyla bugünkü idari statüsünü aldı.
1954 ve 1955: Hoten ayaklanmaları vuku buldu.
1957-1958: Ayaklanmalar bütün Doğu Türkistan’a yayıldı.
22 Eylül 1969: Çin, Doğu Türkistan’da 250 kiloton ağırlığında TNT ihtiva eden onuncu bombasını patlattı.
29 Eylül 1969: Çin, Doğu Türkistan’da üç megaton gücünde ilk hidrojen bombasını patlattı.
1981: Urumçi şehrinde ilk defa demokrasi yanlısı bir mücadele patlak verdi.
Aralık 1985: 10 bine yakın Müslüman Türk öğrenci, Urumçi Üniversitesi’nde dersleri bir hafta süre ile boykot ederek sokaklarda gösteri yaptı.
1989: Urumçi’de Müslümanlar, İslamiyet’e yapılan hakaret ve saldırıların durdurulması ve demokratik haklarının verilmesini talep ederek gösteriler düzenlediler.
Nisan 1990: Kaşgar’ın Barın kasabasında Çin işgal yönetimine karşı silahlı bir ayaklanma meydana geldi.
12 Eylül 1990: Hoten’in Karakaş ilçesinde 18 bin 700 Müslüman anne adayı zorla ameliyat edilerek kısırlaştırıldı.
7 Temmuz 1995: Hoten şehir merkezinde 10 binden fazla Müslüman Türk, Cuma namazından sonra tutuklanan cami imamının salıverilmesi isteği ile gösteri düzenledi.
17 Aralık 1995: “Üç Efendiler”in sonuncusu İsa Yusuf Alptekin vefat etti.
27 Eylül 1995: Kaşgar şehrinde binlerce kişi, haksız yere açık Halk Mahkemesi’nce idama mahkum edilen gençlerin cezalarının indirilmesi isteği ile gösteriler yaptı ve Çin işgal güçleri ile çatışmaya girdi.
5 Şubat 1997: Gulca Ayaklanması vuku buldu.
8 Ocak 1999: İli’deki bir mahkemede 29 kişi bölücülük, hırsızlık ve adam öldürme, gösteri yapma teşebbüsünden ölüm cezasına çarptırıldı. Mahkumlardan bir kısmının Gulca Ayaklanması’na katıldığı belirtilmektedir.
9 Ağustos 1999 – 25 Eylül 1999: Hoten vilayetinin Karakaş nahiyesinde bir gün içinde 71 kişi tutuklandı; 2 kişi öldürüldü.
2 Eylül 1999: Çin’in en zenginlerinden sayılan Uygur iş kadını Rabiye Kadir “Yabancı ülkelere gizli belge sızdırma” suçlamasıyla tutuklandı. (Sekiz yıl hapis cezasına çarptırılan Kadir, Mart 2005’te erken tahliye edilmiştir)
3 Eylül 1999: Kaşgar Emniyet Müdürlüğü, Kaşgar’a Hoten’den gelen bütün Türkleri tutuklama kararı aldı. Eylül 1999 ile 2000 arasında Hoten vilayetinde 917 kişi “bölücü, dinci ve terörist” suçlamasıyla tutuklandı; tutuklananlardan 71’i hapishanelerde işkence ve hastalıktan hayatını kaybetti.
8 Eylül 1999: Doğu Türkistan’daki evlerde Kur’an-ı Kerim ve dini eserlerin toplatılması hakkında emir verildi (1760’lardan beri yapılan bu uygulamalar genişletilmiştir). Teslim etmeyenlerin tutuklanacakları ilan edildi.
1 Eylül 2002: Bu tarihten başlamak üzere Doğu Türkistan’da yüksek dereceli okullarda Uygurca eğitimin temelden kaldırılıp, bunun yerine Çin dilinde eğitim yapılacağı açıklandı.
Oğuz 2020-02-24 00:05:57 anında paylaştı.